سرخس شهری از دوران ایران باستان - وبلاگ پر زرق و برق

به گزارش وبلاگ پر زرق و برق، سرخس شهرستانی در شمال شرق استان خراسان رضوی است، فردوسی از سرخس در کنار آوردگاه کاووس و شاه هاماوران یاد نموده و پیشینه آن شهر را به گذشته های دور برده است، بعضی پژوهشگران هم بنیانگذار سرخس را کیکاووس یا افراسیاب یا ذوالقرنین می دانند، بنا بر ادبیات شاهنامه سرخس در زمان افراسیاب وجود داشته است.

در سال 1276ه. ق، دولت ایران شهرک یا قلعه ای نظامی به نام سرخس ناصری در ساحل غربی رود تجن احداث نموده بود که پس از تصرف شهر کهن سرخس به وسیله روس ها و قرار دادن رود تجن به اسم مرز، سرخس ناصری به ایران تعلق گرفت و بعدها توسعه یافت و آبادان شد.

سرخس تا سال 1299هجری قمری، شهری مهم در ساحل شرقی رودخانه تجن بود و به علت اهمیت، صندلی رفیع و موقعیت سرخس بسیاری از جغرافی نویسان و مورخان از این شهر به نیکی یاد می نمایند.

سابقه تاریخی سرخس کهن (سرخس ترکمنستان) به گذشته های دور بازمی شود. به نوشته ابن خردادبه پیش از اسلام سرخس، شاهی ویژه با لقب زادویه داشته است. به فاصله کمی در شمال شهر سرخس، ترکمنستان و بر سر راه سرخس به مرو، باستان شناسان محوطه مهم باستانی به نام میل حیرام مربوط به دوران ساسانی را کاوش نموده و به آتشکده ای همچون معبد بندیان درگز دست یافتند.

صندلی رفیع و موقعیت سرخس موجب شده است که بسیاری از جغرافی نویسان و مورخان از آن شهر به نیکی یاد نمایند مانند ابن فضلان (309ه. ق)، ابن رسته اصفهانی (اواخر قرن سوم ه. ق)، یعقوبی (نیمه دوم قرن سوم ه. ق)، استخری (قرن چهارم ه. ق)، مقدسی (نیمه دوم قرن چهارم ه. ق) که سرخس را بزرگ و آبادان و نامبردار ارزیابی نموده و فردوسی (411.329ه. ق) که از سرخس در کنار آوردگاه کاووس و شاه هاماوران یاد نموده و پیشینه آن شهر را به گذشته های دور برده است.

سرخس شهر آباد و پر رونق سده های سوم و چهارم

رجبعلی لباف خانیکی پژوهشگر و باستان شناس خراسانی در این باره می گوید: به استناد متون سده های سوم و چهارم ه. ق سرخس، شهری آباد و پررونق بوده است، در همان دوران شخصیت های بزرگی هم مانند ابوسعید ابوالخیر حدود 10 سال در سرخس به تحصیل علم مشغول بوده و ابوالفضل سرخسی و لقمان سرخسی در آن شهر زاده شده و ساکن بوده اند که هر یک صندلی بلندی در وادی علم و عرفان داشتند.

در بخشی از نوشته عطار نیشابوری در تذکره الاولیاء در ذکر شیخ ابوسعید ابوالخیر آمده است: یک روز رفتم و شیخ لقمان سرخسی را دیدم بر تلی خاکستر نشسته و پاره ای پوستین کهنه می دوخت، پس برخاست و دست من بگرفت و می برد. در راه پیرابوالفضل حسن که یگانه عهد خود بود پیش آمد و گفت، یا ابوسعید راه تو نه این است که می روی به راه خویش رو. پس شیخ لقمان دستم به دست او داد و گفت، بگیر که او از شماست. پس بدو تعلق کردم.

لباف خانیکی اظهار می نماید: بنابراین لقمان سرخسی که در تعداد عقلای مجانین بود و خود را به دیوانگی می زد ابوسعید را به نزد پیر ابوالفضل سرخسی برد و به راه عرفان کشانید و در صندلی استاد ابوسعید ابوالخیر جای گرفت. هم اکنون آرامگاه شیخ ابوسعید در مهنه ترکمنستان، پیر ابوالفضل در سرخس ترکمنستان و شیخ لقمان در سرخس ایران واقع است.

تلفیق دو شیوه معماری در آرامگاه لقمان سرخسی

او ادامه می دهد: به نظر می رسد که در سده های پنجم و ششم ه. ق شیوه معماری خاصی در قلمرو خراسان رواج یافته و آن عبارت بوده است از فضاهای مکعب شکلی که طاق نماهایی برفراز قاعده ها دارند و با گنبد کم خیزی پوشیده شده اند. قاعده مربع این نوع بناها عموما به یاری گوشوارها و طاق نماها یا درگاهی ها به هشت ضلعی و در نهایت 16ضلعی تبدیل شده تا قاعده دایره گنبد بر آن استقرار یابد.

لباف خانیکی تصریح می نماید: این بناها در سرخس (آرامگاه های لقمان بابا و ابوالفضل سرخسی)، سنگان (مسجد گنبد)، مرو (آرامگاه سلطان سنجر و آرامگاه محمد بن زید) و مهنه (آرامگاه ابوسعید ابوالخیر) در دوران سلجوقی ساخته شدند که همه دارای نقشه یکنواخت و ساختاری همچون هستند. در این میان آرامگاه بابا لقمان بعدها با دیگران تفاوت یافته به این معنی که این بنا هم در شروع پلان مربع با ابعاد 17.70 متر داشته ولی در سال757 ه. ق ایوانی به جلو بنا افزوده شده و ابعاد آن به 17.70 و 26.60 متر تغییر نموده است.

این پژوهشگر و باستان شناس خراسانی ادامه می دهد: این بنا در ناحیه گنبدخانه به شیوه رازی با آجرهای جفتی در نما ساخته شده و دارای فیلگوش هایی بر گوشه ها، طاق ها و درگاهی هایی در درون است. گویا در گذشته رویه داخلی دیوارها همچون آرامگاه سلطان سنجر و شیخ ابوسعید ابوالخیر به نقاشی روی گچ مزین بوده که در پی تغییر و تحولات زایل شده است.

لباف خانیکی می گوید: اما ایوان به شیوه آذری و مزین به تزئینات کاشی است که در درون قاب ها جای گرفته اند و اکنون اندکی از آن ها برجای مانده است، ورودی به گنبدخانه بر اسپر ایوان تعبیه شده و بر دور تا دور ورودی کتیبه گچی نسخ با تاریخ 757 نگاشته شده است. نمای پایه های طرفین ایوان به شیوه بناهای قرن هشتم ه. ق از جمله خانقاه توس (هارونیه) به طور عمودی قاب بندی و ظاهرا برای نصب کاشی آماده شده است، اما هیچگاه کاشی بر آن نصب نشده است، گذشت زمان و زلزله ها و… موجب انهدام پایه جنوبی و پوشش جناقی ایوان شده و در سال های اخیر تا حدودی ترمیم شده است.

لباف خانیکی تصریح می نماید: سرخس تا سال1299ه. ق شهری مهم در ساحل شرقی رودخانه تجن بود در آن سال بر اساس قرارداد آخال با 33 شهرک و روستا از خراسان منفک و به روس ها واگذار شد که اکنون قلعه بزرگ و بقایای معماری شهر کهن سرخس در مجاورت شهر نوساخته ای به نام سرخس در جنوب کشور ترکمنستان قرار گرفته است.

25 اثر از سرخس در لیست آثار ملی ثبت شده است

مسئول نمایندگی میراث فرهنگی، گردشگری وصنایع دستی سرخس دراین باره اظهار می نماید: شهرستان سرخس شامل دو شهر به نام های سرخس و مزداوند و دو بخش به نام بخش مرکزی و مرزداران و شش دهستان بنام دهستان های تجن، خانگیران، سرخس، مرزداران، پل خاتون و کل بی بی است، این شهرستان در سال 1368 تأسیس شده که در دو بخش شهرستان سرخس یعنی بخش مرکزی و مرزداران بالغ بر 72 روستا وجود داشته که این اندازه تعداد 34 روستا در بخش مرکزی و مابقی در بخش مرزداران واقع شده است.

مجید حسینی ادامه می دهد: سرخس در فاصله 185 کیلومتری از شهر مشهد، مرکز استان خراسان رضوی قرار گرفته است، این شهرستان از شمال و شرق با کشور ترکمنستان، از غرب با شهرستان مشهد و از جنوب با شهرستان تربت جام و فریمان هم مرز است.

او درباره آثار تاریخی ثبت شده از این شهرستان در لیست آثار ملی ایران اظهار می نماید: تا به امروز تعداد 25 اثر تاریخی و فرهنگی از این شهرستان در لیست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مسئول نمایندگی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سرخس می گوید: منطقه سد دوستی، شهر ییلاقی مزداوند، روستای بزنگان (روستای نمونه گردشگری)، دریاچه بزنگان، دریاچه سد دوستی، چشمه سر آسیاب، چشمه آب گرم خانگیران، غار مزدوران، غار بزنگان، منطقه حفاظت شده دریاچه بزنگان، جنگل پسته سرخس، رودخانه تجن، دشت های لاله گون سرخس و غار طبیعی کرکس از مهم ترین جاذبه های گردشگری این شهرستان است.

حسینی درباره صنایع دستی این شهرستان اظهار می نماید: مهم ترین صنایع دستی این شهرستان شامل سوزن دوزی، گلیم بافی، چرم دوزی سنتی، قلاب بافی، شال بافی، فرت بافی و معرق است.